Nguyễn Duy Hưng, ghi theo lời kể của Phụ thân Nguyễn Tự Huy (1906-1985)
GIAI THOẠI VĂN HỌC - TRẠNG NGUYÊN GIÁP HẢI HOẠ LẠI BÀI THƠ CÂY BÈO
Giáp Hải tự là Tiềm Phu, được gọi là Trạng Kế. Ông quê làng Dĩnh Kế, huyện Phượng Nhãn, trấn Kinh Bắc (Nay là Yên Dũng tỉnh Bắc Giang). Năm 23 tuổi, Giáp Hải đỗ Trạng Nguyên (1538) đời Mạc Thái Tông. Ông tính tình ôn nhã, phong cách đàng hoàng, nói năng khúc triết. Ông giỏi về văn học và ngoại giao, được triều đình cử đi Sứ phương Bắc. Ông được nhà Minh (Trung Quốc) kính phục và trân trọng gọi là Giáp trạng nguyên.
Năm Đinh Dậu, nhà Minh mượn cớ phò Lê, diệt Mạc sang thôn tính nước ta. Tướng Mao Bá Ôn gửi chiến thư kêu gọi Nhà Mạc đầu hàng và gửi kèm một bài thơ Cây bèo thách triều đình nhà Mạc họa lại bài thơ. Nội dung bài thơ:
“Tùy điền trục thủy mạc ương châm
Đáo xứ khan lai thực bất thâm
Không hữu căn miêu không hữu diệp
Cảm sinh chi tiết, cảm sinh Tâm
Đồ chi tụ sứ ninh chi tán
Đản thức phù thời ná thức trầm
Đại để trung thiên phong khí ác
Tảo qui hồ hải tiện nan tầm”
(Ý: Mọc theo ruộng nước hóp như Kim; Trời dạt lênh đênh chẳng đứng im. Nào có gốc sâu, nào có lá. Dám sinh cành nhánh, dám sinh tim. Tụ rồi đã chắc không tan tác. Nổi đó nào hay chẳng đắm chìm. Đến lúc trời cao bùng gió dữ. Quét về hồ bể hẳn khôn tìm). Bài thơ vinh cây bèo nhưng dụng ý coi khinh nước Nam sức yếu, lực nhỏ, mỏng manh trôi dạt như cánh bèo trên mặt nước, chỉ một cơn gió là bị đánh tan tác.
Trạng Giáp Hải đã họa đáp:
“Cẩm lân mật mật bất dung châm
Đáo xứ khan lai bản thị thâm
Thường giữ bạch vân, tranh thủy dịên
Khẳng giao hồng nhật chiếu ba tâm
Thiên trùng lãng đả kiên nan phá
Vạn trận phong suy, vĩnh bất trầm
Đa thiểu Ngư Long tàng thủy để
Thái Công vô kế hạ câu tầm.
Nội dung bài thơ dịch ra chữ việt:
(Cánh bèo ken dày như gấm khó luồn kim. Rề lá liền nhau, đông vẫn im. Tranh với mây trắng che mặt nước. Ngăn không cho tia nắng rọi qua tim. Sóng dồi muôn lớp thường không vỡ. Gió táp ngàn cơn cũng chẳng chìm. Nào cá, nào rồng ẩn dưới ấy. Cần câu Lã vọng biết đâu tìm). Trong bài thơ họa của Giáp Hải lời thơ thì mạnh mẽ, ý tứ sâu xa. Biết nước Nam có người tài, quân Nhà Minh lặng lẽ thu quân về nước.
Nguyễn Duy Hưng, Viết theo lời kể của phụ thân Nguyễn Tự Huy
Hà Nội, ngày 29 tháng 09 năm 2021