Tác giả: Nguyễn Quý Tân – Kinh lược sứ Bắc Kỳ, Triều Nguyễn.
Ghi theo lời kể của phụ thân Nguyễn Tự Huy, năm 1971
Nguyễn Duy Hưng
Nguyễn Quý Tân (1814-1858) đỗ tiến sĩ năm Nhâm Dần (1842), thường được gọi là Nghè Tân. Năm 29 tuổi, ông được bổ nhiệm Thanh tra liêm sát quan lại tại Bắc Kỳ. Ông là quan liêm khiết, chuyên dùng ngòi bút của mình để phê phán những thói hư tật xấu của quan lại, bênh vực người nghèo.
Một hôm, ông mặc quần áo rách rưới, đội nón mê chống gậy, vai đeo bị cói giả làm người hành khất đi thị sát dân tình. Tới một vùng nọ, thấy người dân đang nô nức dựng rạp, treo đèn, kết hoa, mổ lợn, mổ trâu làm cỗ bàn,… Ông hỏi mấy người nông phu đang làm ruộng gần đó: Làng ta có sự kiện gì mà đông vui thế các bác?Người dân trả lời: chắc ông ở vùng xa tới phải không? Làng chúng tôi có sự kiện lớn: Tổ chức mừng thọ cho Cụ cố bà 90 tuổi, cụ có 2 con trai đều thành đạt; một ông làm tổng đốc tỉnh bên, một ông làm tri huyện ở tỉnh nhà.
Ông lão ăn mày (chỉ Nghè Tân) đi đến nhà quan thấy rạp trong các quan đang chúc tụng, bình thơ… Rạp ngoài treo bao nhiêu câu đối, hoành phi, bức trướng mừng thọ cụ Cố bà (chủ yếu là các bài thơ nịnh bợ, lấy lòng 2 quan lớn của các khách mời). Ông lão ăn mày lướt nhìn nội dung các bài thơ câu đối thì tỏ thái độ xem thường (lắc đầu, hỉ mũi kể cả bịt mũi, nhổ nước bọt) ý chê thơ và câu đối thối, khắm…Lính canh thấy ông lão ăn mày có ý xấc xược bèn túm cổ lôi ông lão ăn mày tới trước mặt các quan đòi trị tội. Quan em (tri huyện) quát lính lôi ông lão ra đánh 20 trượng, nhưng Quan anh (Tổng Đốc) ngăn lại nói nhỏ với em là ngày vui của mẹ không làm to chuyện. Quan anh quát ông lão ăn mày: ông từ đâu tới? ông là ai mà dám xấc xược với các quan như vậy? ông có học hành gì không? Lần lượt trình bày kẻo quan sẽ bắt tội. Ông già ăn mày trả lời: Tôi nhà nghèo, lúc nhỏ theo ông chú đi đóng cối thuê; thỉnh thoảng ông chú có dạy cho dăm ba chữ; lâu nay công việc đóng cối không có người mướn đành đi lang thang kiếm cơm. Quan lớn hỏi: vậy ngươi có biết làm thơ không? Nghè Tân trả lời: đôi khi tôi cũng làm đôi ba câu thơ. Quan lớn nói: Nếu ngươi làm thơ mà hay ta sẽ thưởng, còn nếu làm thơ không hay mà lại chê bai thơ các quan ta sẽ trị tội. Nghè Tân trả lơi: Bẩm quan lớn cứ ra đề. Quan tổng đốc nói: Hôm nay là ngày mừng thọ 90 tuổi của thân mẫu hai anhem ta. Ngươi hãy làm thơ theo chủ đề mừng thọ. Quan sai quân hầu lấy giấy bút và khay mực để Nghè Tân làm thơ.Nghè Tân: thưa bẩm quan lớn tôi không biết viết, Quan lớn quát vậy người mài mực. Nghè Tân: thưa bẩm con không biết mài mực! Quan anh quát: không biết viết, không biết mài mực thì làm thơ thế nào? (Mặc dù rất bực mình nhưng quan đã sai khiến 1 người mài mực, còn quan trực tiếp cầm bút để viết. Quan em bực mình, bản tính nóng nảy nên quát quân hầu lôi ông lão ănmày ra đánh mấy roi, nhưng Quan anh ngăn lại. Mực mài đã xong Quan anh hối thúc: Ngươi đọc đi!
Nghè Tân vội: bẩm quan làm thơ mà không có rượu thì thơ không thể hay được. Quan sai quân hầu mang rượu rót cho Nghè Tân uống.
Nghè Tân uống chén thứ nhất, đọc:
“Nhất cá lão bà phi thị nhân”
(Có một bà lão không phải người)
Quan em nghe câu thứ nhất (Mẹ mình không phải người) gầm lên một tiếng quát: lính đâu trói lão già lại đánh cho mấy trượng. Quan anh ngăn lại, cho rót tiếp chén rượu thứ 2.Nghè Tân uống ực một cái, khen rượu ngon rồi đọc tiếp.
“Bồng lai tiên nữ giáng vu trần”
(Bà lão là tiên nữ được Ngọc Hoàng Thượng giới phái xuống hạ giới)
Các quan nghe câu thứ 2, mặt mày giãn ra, nở nụ cười tươi. Quan anh cầm bầu rượu trực tiếp rót đầy chén thứ 3 mời lão ăn mày. Nghè Tân cầm chén rượu khà một cái rồi đọc tiếp.
“Sinh tắc lưỡng nam đô thị tặc”
(Sinh được 2 cậu con trai chuyên làm giặc)
Nghe xong câu này tất cả các quan đều tái mặt, Quan em nghiến răng ken két đòi tóm cổ lão ăn mày cho mấy cái bạt tai. Nhưng Quan anh vội ngăn lại và trách em: chú cứ nóng nảy, cứ để từ từ xem sao rồi tống cổ lão già vào ngục cũng chưa muộn. Quan sai quân hầu rót đầy chén rượu. Nghè Tân đọc câu cuối của bài thơ tứ tuyệt.
“Đoạt chiếm bàn đào hiến mẫu thân”
Người viết đã hoàn thành với nét chữ như rồng bay, phượng múa. Quan lớn đọc lại cho mọi người cùng nghe, mọi người bình luận, hả hê và rất hài lòng với bài thơ mừng thọ. Khi các quan đang trầm trồ bình luận bài thơ thì Nghè Tân đã nhanh chóng dời khỏi nhà quan mà mọi người không hay biết. Chợt Quan anh ngoảnh mặt tìm lão ăn mày để ban thưởng thì đã không thấy bóng dáng lão ăn mày. Quan bèn sai người nhà đi tìm thì có một anh lính lệ từ cổng lật đật chạy vào đưa cho quan lớn một danh thiếp đề:
Quan thanh tra liêm sát quan lại Bắc Kỳ - Nguyễn Quý Tân. Quan anh tái mặt cho người đi tìm để tạ tội, nhưng Nghè Tân đã mất dạng.
Toàn bộ nội dung bài thơ mừng thọ:
“Nhất cá lão bà phi thị nhân.
Bồng lai tiên nữ giáng vu trần
Sinh tắc lưỡng nam đô thị tặc
Đoạt chiến bàn đào hiến mẫu thân”
Hà Nội, ngày 30 tháng 09 năm 2021